در طول تاریخ، بشر همواره در جستجوی راز سلامتی و تعادل بوده است. در این مسیر، مکتب‌های مختلفی شکل گرفته‌اند که هر کدام با نگاهی منحصر به فرد، به این پرسش بنیادین پاسخ داده‌اند. در میان این مکتب‌ها، طب سنتی ایرانی با قدمتی به درازای تاریخ، جایگاه ویژه‌ای دارد. یکی از مهم‌ترین دستاوردهای این مکتب، مزاج شناسی است. در این مقاله به بررسی مفهوم مزاج آشنا می شویم.

عناصر اربعه در طب سنتی 

همان طور که در مقاله آشنایی با طب سنتی گفته شد طب سنتی به طب نظری و عملی تقسیم می شود و همچنین طب نظری به سه قسمت 1- امور طبیعیه، 2- اسباب و علل و همچنین 3- دلایل و علائم تقسیم می شود. در این قسمت قصد داریم درباره امور طبیعیه بیشتر توضیح دهیم. گفته شد که امور طبیعیه به بر 7 مورد تمرکز دارد که اولین مورد ارکان طب سنتی یا همان عناصر چهارگانه طبیعت است. به این معنا که جهان هستی از 4 عنصر آب، خاک، باد و آتش تشکیل شده است یعنی در تمام موجودات از جمله بدن انسان از این عناصر استفاده شده است. یعنی هر روز ما غذاهایی می خوریم که یا گیاه تشکیل شده است یا حیوان. در عین حال خود حیوان هم از گیاه تغذیه می کند پس می توان گفت در نهایت همه چیز از گیاه ایجاد شده است که گیاهان و طبیعت نیز از عناصر اربعه ایجاد شده اند بنابراین همه موجودات بر پایه عناصر چهارگانه طبیعت ایجاد شده اند. بنابراین آن چیزی که بدن انسان را می سازد غذاست و غذا می تواند از دل همین خاک و آب و باد و آتش به وجود آید برای مثال گندم که خودش از خاک و آب و باد و آتش به وجود آمده است بخش عمده ای غذای انسان را تشکیل می دهد و همه اینها ساختار بدن انسان را می سازد و در واقع جایگاه عناصر در امور  طبیعیه همان غذایی است که وارد بدن ما می شود.

ارکان طب سنتی و یا عناصر آب و باد و خاک و آتش چه تفاوتی با هم دارند؟

اینها هر کدام خصوصیت و کیفیت و صفتی دارند که با دیگری متفاوت است و این تفاوت تقسیم می شود به دو خصوصیتی که برای بدن ما حیاتی است: یکی میزان حرارت و یکی میزان رطوبت. بنابراین چهار عنصر طبیعت یعنی آب و باد و خاک و آتش در هر موجود در میزان شدت و ضعف حرارت و رطوبت است.

• آتش : مظهر حرارت است. پس اکثر حرارتی که ما داریم و به بدن ما تعلق می گیرد وقتی است که عنصر آتش بیشتر در ساخت آن غذای ما به کار رفته باشد.
• آب : مظهر سردی است وقتی که رطوبت زیاد وارد بدن شود بدن سرد می کند.
• هوا : مظهر رطوبت و تری است که باعث انعطاف بدن می شود.
• خاک : مظهر خشکی است که باعث ثبات و استواری و پایداری بدن می شود حتی در اعضاء و افعال بدن.

مزاج چیست ؟

این 4 عنصر با این خصوصیتی که دارند و در بالا ذکر شد وقتی در غذایی که میخوریم با هم ترکیب می شوند خصوصیتی را به وجود می آورد که به آن مزاج می گویند. پس اینطور بگوییم که چهار عنصر داریم که هر کدام از این عناصر با توجه به شدت و ضعف در حرارت و رطوبت آنها خصوصیتی خاص بر آنها غالب می شود. مثلاٌ خاک سرد و خشک است و به دلیل غلبه خشکی بر آن خشکی در آن به نهایت رسیده است . آب، سرد و تر است و نهایت سردی است سردی در آن به نهایت رسیده است. بنابراین همه چیز در عالم هستی از عناصر چهارگانه درست می شود و تحت تاثیر آن دارای مزاجی هستند از جمله غذاها که دارای مزاج هستند و با خوردن آن غذاها مزاج ما تحت تأثیر ورودی غذا قرار می گیرد. 

هوا گرم و تر ( مرطوب ) است ولی تر بودن در آن به غلبه رسیده و آتش گرم و خشک است و گرمی در آن به غلبه رسیده است. وقتی گندمی می کاریم گرمای بیشتری از خورشید می گیرد پس مزاجی گرم دارد ولی یک بوته خیار که لابلای بوته پنهان هستند و آبرسانی زیاد می خواهد پس خیار میوه سرد و تر است. نوع انسان موجودی گرم و تر است پس نیازمند غذاهای گرم و تر است اما افراد با هم اختلاف مزاجی دارند. انسان حرارت و رطوبتی دارد که با آن زندگی می کند و سلول هایش با آن کار می کنند. گفتیم یکی از اقسام طب سنتی نظری ، امور طبیعیه است که در خصوص 7 موضوع 1- ارکان، 2- مزاج، 3- اخلاط، 4- اعضاء، 5- ارواح، 6- قوا و 7- افعال است که در انجا با توجه به دانسته هایی که تا اینجا به دست آمد آن ها را تعریف می کنیم :

• ارکان : عناصر تشکیل دهنده نظام هستی یعنی آب، خاک، باد، آتش .
• مزاج : کیفیتی است که موقع ترکیب ارکان جمع جبری می شود. از میزان حرارت و میزان رطوبتی که باقی می ماند که می تواند به سردی باشد مثل خیار و یا به گرمی مثل گندم.
• اخلاط : همان غذای هضم شده در بدن ما بعد از عضو کبد وقتی غذا می خوریم نه تنها دارای خصوصیت مزاج است بلکه در طی پروسه هضم به ماده ای تبدیل می شودکه به آن اخلاط می گویند که همان غذای هضم شده در بدن ما بعد از عضو کبد است.
• اعضاء : غذا بعد از کبد به کنار اعضاء می رود و اعضاء از آن استفاده می کنند و تقسیم سلولی انجام می شود و سلول ساخته می شود.
• قوا : مزاجی که سوار بر غذا وارد بدن ما شد، تبدیل به قوا می شود.
• ارواح : در اینجا فقط روح طبی مورد نظر است نه روح شرعی که بخاراتی است که در بدن انسان از روی اخلاط ساخته می شود.

روح حیوانی در قلب از اخلاط ساخته می شود مثل یک بخار و یک سهمی از آن به مغز می رسد و روح نفسانی شکل می گیرد که بخاری است که در اعصاب به جریان در می آید. آن غذایی که خودش مزاج داشت و وارد بدن ما شد روی بدن ما اثر گذار است و آن مزاج و خصوصیات در بدن ما تبدیل به قوا می شود. و آن بخاری که از اخلاط بلند می شود همان از مزاج است. این مزاج که وارد بدن ما می شود تبدیل به قوا می شود.

پس اخلاط دو چیز برای ما می سازد: یکی اعضاء و یکی ارواح طبی که به عنوان روح حیوانی در بدن ما حرکت می کنند که همان جریان نبض است که موقع تشخیص بیماری از آن استفاده می کنیم و یک جریانی از طریق خون به مغز می رسد و در مغز روح نفسانی شکل می گیرد و  در مسیر اعصاب به حرکت می افتاد. آن غذایی که ما مصرف می کنیم مزاجش قوا را در بدن ما به وجود می آورد و ما قوایی که از غذا دریافت می کنیم یکی دیگر از امور طبیعیه است. پس ارواح حیوانی از بخارات اخلاط در بدن و قلب ما به چرخش در می آید و از آنجا یک سهمی از آن به سوی مغز می رود و روح نفسانی شکل می گیرد و بخاری از آن در اعصاب به چرخش در می آید همان حس و حرکتی که ما در اعصاب خواهیم داشت و قسمت دیگری از همان روح حیوانی که در قلب ساخته می شود به کبد می رود و تبدیل به روح طبیعی می شود و در جریان بدن باعث تغذیه و رشد و نمو در بدن می شود که ما منشأ سه روح اصلی در بدن را یاد گرفتیم:

1- قوه حیات که از قلب می آید.    2- قوه حس و حرکت که از مغز می آید.    3- قوه رشد و نمو از کبد می آید.

که به این سه عضو، «عضو رئیسه» می گویند بعد از اینکه ما قوایی به هم زدیم و مزاج توانست تغییراتی ایجاد کند و رطوبت تغییر حالتی در بدن ایجاد کند که در مرحله بعد نوبت افعال است افعال و رفتار چه درونی و چه بیرونی از بدن سر می زند که این 7 امر حالات انسان را به ما یاد می دهد که بر اساس این 7 زنجیره حالات انسان را بررسی می کنیم. پس از شناخت امور طبیعیه در طب سنتی به قسمتهای دیگر آن می پردازیم:

2- اسباب و علل: آنچه به نام سبک زندگی می شناسیم اسباب و علل هستند که 6 تای از آنها مهم تر است که شامل هوا، غذا، حرکت و سکون، خواب و بیداری، حالات روحی و روانی ما نگهداری مواد خوب و دفع مواد زاید.

3- علایم و دلایل: مهمترین این حوزه مزاج شناسی و خلط شناسی و علائم آن است.

با شناخت مزاج خود می توانید از محصولات گیاهی و ارگانیک سایت رفرش شو برای حفظ سلامتی استفاده کنید.رفرش شو با ارائه تنوع گسترده ای از محصولات گیاهی به شما در انتخاب بهترین گزینه بر اساس مزاجتان کمک می کند.